Τρία χιλιόμετρα δυτικά της πολιτείας υψώνεται σε γραφικότατο λόφο η Ι. Μονή και ο ναός της Παναγίας της Φανερωμένης. Αλλά ποιος έστησε το θρόνο Της πάνω στον αιθέριο εξώστη του λευκαδίτικου αυτού παραδείσου; Η ιστορία είναι παλαιά. Φτάνει ως τους πρώτους αποστολικούς χρόνους.
Στη θέση που είναι σήμερα το μοναστήρι υψωνόταν καλλιμάρμαρο ιερό της θεάς Αρτέμιδος. Μέχρις ότου ακούστηκε το κήρυγμα του Θεανθρώπου. Η παράδοση θέλει τον απόστολο Παύλο ιδρυτή της εκκλησίας της Λευκάδος. Μας λέει μάλιστα ότι λειτούργησε στο σπήλαιο εκεί που βρίσκεται σήμερα ο ναός του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου (Αντζούσης). Κατά την τέταρτη αποστολική περιοδεία του, το 63 μ.Χ. ο Απόστολος Παύλος «παρεχείμασε εις Νικόπολιν» κοντά στην σημερινή Πρέβεζα. Τότε οι τρεις, ο Ακύλας, ο Σωσίων και ο Ηρωδίων ήλθαν στην Λευκάδα. Και κήρυξαν το Ευαγγέλιο της σωτηρίας στην περιοχή της Ι.Μονής Φανερωμένης. Ο Ακύλας ήταν ο πολύτιμος «συνεργός» του αποστόλου Παύλου. Ο Σωσίων χειροτονήθηκε από τον ίδιο τον Απόστολο ως πρώτος επίσκοπος Λευκάδας. Με τον Ηρωδίωνα συνέβη το εξής θαυμαστό γεγονός, που το διέσωσε η αρχαία παράδοση. Ύψωσε τα χέρια του στον ουρανό και προσευχήθηκε με πίστη. Τότε το είδωλο της θεάς Αρτέμιδος έπεσε στη γη και έγινε κομμάτια. Στην ίδια θέση οι χριστιανοί Λευκαδίτες έκτισαν ένα μικρό ναό που τον αφιέρωσαν στη Θεομήτορα. Ο ναός αυτός ήταν ο μοναδικός που υπήρχε στην περιφέρεια της πόλης. Έτσι άρχισε τη ζωή της η Εκκλησία της Λευκάδας, με τον πρώτο ναό της Φανερωμένης.
Γύρω από αυτόν τον μικρό ναό της Υπεραγίας Θεοτόκου κτίστηκαν στην αρχή ένα-δυο κελιά, για εκείνους που υπηρετούσαν το ναό. Αργότερα, το 332, στα χρόνια του Μ. Κωνσταντίνου ήρθαν στη Λευκάδα μοναχοί. Μερικοί από αυτούς έμειναν στη Φανερωμένη. Το 337 μεγάλωσαν το ναό, κατασκεύασαν και άλλα κελιά και επιμελήθηκαν τον περίβολο. Απέκτησε έτσι ο χώρος τη μορφή του μοναστηριού.
Δεν πέρασε όμως πολύς καιρός και πυρκαγιά κατέστρεψε τη Μονή. Οι Λευκαδίτες τη ξανάκτισαν. Και παρήγγειλαν την Αγία Εικόνα στην Κωνσταντινούπολη, στον σεβάσμιο και ταλαντούχο αγιογράφο Κάλλιστο, που ήταν εφημέριος στην Αγία Σοφιά. Εκείνος προετοιμάστηκε με προσευχή και νηστεία και εργάστηκε με περισσή επιμέλεια. Και - όπως λέγεται - φανερώθηκε στον Κάλλιστο, με θαυμαστό τρόπο, το σχέδιο της μορφής της Θεοτόκου. Ο Κάλλιστος, δηλαδή, βρήκε από την ίδια την Παναγία σχεδιασμένη την εικόνα. Και αυτός κατόπιν με χρώματα την τελείωσε. Από την φανέρωση αυτή της Θεοτόκου, ονομάστηκε η Ι. Εικόνα «Πεφανερωμένη» ή «Φανερωμένη».
Στο διάστημα που ακολουθεί λείπουν ιστορικές μαρτυρίες. Και φτάνουμε έτσι στο 1670. οπότε η Μονή φέρεται, σε χειρόγραφο κώδικα, σαν μετόχι της Παναγίας της Καρακονησιάς, στον Αμβρακικό κόλπο. Το 1700 βρίσκουμε τη Μονή ανεξάρτητη.
Αργότερα οι Ενετοί έκαψαν το Μοναστήρι (14 Ιουλίου 1762). Διασώθηκε όμως η Εικόνα της Θεομήτορος. Το μοναστήρι ξαναχτίστηκε, αλλά κάηκε και πάλι το 1886. Τη φορά όμως αυτή καταστράφηκε και η Μονή και η Εικόνα. Οι Λευκαδίτες το ξανάφτιαξαν. Ο νέος ναός χτίστηκε με καταφανή Ζακυνθινή επίδραση. Το τέμπλο του Ναού είναι θαυμάσιο έργο του Ευστ. Προσαλέντη. Για την εικόνα κατέφυγαν στο Άγιο Όρος, στο «περιβόλι της Παναγιάς», όπου πάντα ανθούσε η ιερή τέχνη της αγιογραφίας. Ειδικά ανέθεσαν στον Αγιορείτη ιερομόναχο Βενιαμίν Κοντράκη να φιλοτεχνήσει την Εικόνα της Φανερωμένης. Εκείνος εργάστηκε με περισσή δεξιοτεχνία και την παρέδωσε το 1887, όπως αναγράφεται στο δεξιό μέρος της Ι. Εικόνας.
Στη Λευκάδα έφτασε την παραμονή της γιορτής του Μοναστηριού. Κλήρος και λαός την υποδέχτηκαν με πολλή ευλάβεια και ιερό ενθουσιασμό.
Αυτή, μέσα από το ψηφιδωτό του χρόνου, είναι η ιστορία της Μονής της Φανερωμένης. Βγαλμένη από την παράδοση και από τα ιστορικά αρχεία.
Η φανερωμένη είναι το μοναδικό Μοναστήρι της Λευκάδας, που διατηρήθηκε μετά την απαλλοτρίωση της μοναστηριακής περιουσίας το 1925. Τα άλλα μοναστήρια υπάγονται σ' αυτή από το 1933. Η Ι. Μονή Φανερωμένης αποτελεί το θρησκευτικό κέντρο των Λευκαδιτών.
Κατά τα έτη 1936 και 1965 έγινε η δεντροφύτευση της περιοχής της Ι. Μονής και χτίστηκαν το καμπαναριό, η στέρνα και τα κελιά. Από το 1968 και κατόπιν ανακαινίσθηκε τελείως ο ιερός ναός και η περιοχή ολόκληρη.
Η Ι.Μονή Φανερωμένης τιμάται στην γιορτή του Αγίου Πνεύματος. Κάθε χρόνο τέτοια μέρα πλήθη κόσμου από όλα τα μέρη της Ελλάδας προσέρχονται στην ιερά Μονή για να προσκυνήσουν την Ιερά Εικόνα.
Στην Ιερά Μονή φυλάσσεται τμήμα των λειψάνων του νεοφανούς Άγ. Αρσενίου του Καππαδόκου, καθώς και των Αγίων Σιλουανού του Αθωνίτου, Μεγαλομάρτυρα Παντελεήμονα, Οσίας Μακρίνης, Αγ. Νικηφόρου και λοιπών Αγίων, και μικρό τεμάχιο Τιμίου Ξύλου.
Ιστορία - Πολιτισμός